του Αθανασίου Θεοδωράκη
Η κρίση που ζούμε θα βγάλει αναγκαστικά σε νέα μονοπάτια, σκέψης, συμπεριφοράς και τελικά πολιτικής δράσης. Σήμερα υπάρχει σύγχυση και το ξεκαθάρισμα, κυρίως στο μυαλό μας, θα πάρει χρόνο. Βασικές έννοιες καταπίπτουν, βεβαιότητες δεκαετιών εξατμίζονται, κατοχυρωμένοι θεσμοί αχρηστεύονται. Ποιό είναι το κύριο θέμα; Ο άνθρωπος και η σχέση του με την κοινωνία και τη φύση.
Η πολιτική, η οικονομία, η διοίκηση, όλοι χωρίς εξαίρεση, ξέχασαν αυτόν που θάπρεπε να υπηρετούν: τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος, ο πολίτης, πρέπει λογικά να είναι στο κέντρο του ενδιαφέροντος των δημοσίων πολιτικών. Το σημερινό οικονομικό και πολιτικό σύστημα λειτουργεί αυτόνομα, έχει απομακρυνθεί από την κοινωνία και τα προβλήματά της κι έχει ως αυτοσκοπό την επιβίωσή του. Η αυτονομία του ωστόσο δεν έχει να κάνει με την ικανότητά του να λαμβάνει αποφάσεις με ανεξάρτητο τρόπο, δεν πρόκειται για επιβεβαίωση της ισχύος του απέναντι στα οικονομικά κέντρα.
Οι κοινωνικές αδικίες είναι κατάφωρες, οι ανισότητες έγιναν προκλητικές, η συγκέντρωση του πλούτου εξοργιστική, ενώ η δημόσια διοίκηση και ειδικά η αγορά, όπως λειτουργούν σήμερα, δεν ενδιαφέρονται για την επίλυση των μεγάλων κοινωνικών ζητημάτων. Οι πολιτικές που αφορούν τα βασικά δημόσια αγαθά, υπαγορεύονται και υπακούουν στη λογική των κερδοσκόπων, στον άκρατο ανταγωνισμό, στην μονοδιάστατη ανάπτυξη που έφερε την καταστροφή. Η Δημοκρατία, η Πολιτεία, η Οικονομία, πρέπει να ξαναβρούν την κοινωνική τους αποστολή. Το ζητούμενο σήμερα είναι η κοινωνική χρησιμότητα και η ανθρώπινη διάσταση της πολιτικής. Αρχές και αξίες, δικαιώματα και υποχρεώσεις, ποιότητα ζωής και περιβάλλον, βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη, όλα πρέπει να τα ξανασκεφθούμε. Είναι επείγον να συμφωνήσουμε και να δημιουργήσουμε μια Πολιτεία Αξιοπρέπειας, μια Δημοκρατία Ανθρωπιάς. Αυτό συνεπάγεται εμπέδωση αρχών, ήθους και κράτους δικαίου. Η ηθική διάσταση της πολιτικής πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο δημόσιας συζήτησης. Περισσότερο από ποτέ άλλοτε, έχουμε ανάγκη από μια πολιτική αντιπροσώπευση και από μια αγορά στην υπηρεσία των ανθρώπων. Το παλιό σύστημα τέλειωσε και τώρα πρέπει να φτιάξουμε το νέο. Κράτος, οικονομία, κοινωνία, πολιτική, θεσμοί, νοοτροπίες και πρακτικές, σε μια νέα σύνθεση με επίκεντρο τον άνθρωπο.
Ειδικά σε ό,τι αφορά τη φύση, την οικολογική ισορροπία και τη διάσωση των διακιωμάτων των μελλοντικών γενιών, πρέπει να είμαστε γενναιόδωροι και έντιμοι. «Οικολογία και ανθρωπισμός, στην προοπτική του ελληνικού πνεύματος και της ελληνικής φιλοσοφίας είναι έννοιες αδιαχώριστες». Αυτό τόνισε ο καθηγητής πολτικών επιστημών Γεώργιος Κ. Βλάχος στην ομλία του στην Ακαδημία Αθηνώ, όταν ανέλαβε την Προεδρία της. Το κείμενο της ιστορικής εκείνης ομιλίας δημοσιεύθηκε στον «Οικονομικό Τχυδρόμο», στις 16 Μαίου 1996, με τίτλο «Το παρόν και το μέλλον του ελληνισμού». Τεκμηρίωνε, ο αείμνηστος Γ. Κ. Βλάχος, με απλά και πειστικά επιχειρήματα, μια θέση που παρουσιάζει σήμερα τεράστιο ενδιαφέρον. Πράγματι η εξέλιξη της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και του χρηματο-πιστωτικού καπιταλισμού υποσκάπτουν δύο κύρια στοιχεία, αυτά της οικολογικής ισορροπίας και της κοινωνίας ελευθέρων ανθρώπων. Και στα δύο καλείται η πολιτική, η κοινωνία και ο πολίτης να απαντήσουν, με νηφαλιότητα, με διάλογο, με περίσκεψη. Και τα δύο επηρεάζουν άμεσα το παρόν και το μέλλον, την ποιότητα ζωής και την ισορροπία του πλανήτη.
Σε ό,τι αφορά την οκολογία, έχει πλέον αποδειχθεί ότι ο σημερινός, ενεργοβόρος τρόπος ζωής, παραγωγής και κατανάλωσης, επιδρά αρνητικά στο παγκόσμιο οικοσύστημα και έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις. Με δεδομένο ότι οι φυσικοί πόροι δεν είναι ανεξάντλητοι γίνεται αντιληπτό ότι απαιτούνται δραστικές αλλαγές στην παραγωγή, διακίνηση, αποθήκευση και ανακύκλωση των προϊόντων. Ολοι έχουν τις ευθύνες τους και κυρίως η πολιτική, η βιομηχανία, αλλά και ο πολίτης, ειδικότερα αυτός του λεγόμενου αναπτυγμένου κόσμου. Πρέπει να αλλάξει συνεπώς η πολιτική, η συμπεριφορά και η αντίληψή μας για τον τρόπο οργάνωσης της ζωής μας. Η οικολογία μας αφορά όλους, δεν είναι κάτι αφορά μόνο τους ευαίσθητους ακτιβιστές του χώρου των ΜΚΟ. Είναι πλέον μια σημαντική πολιτική προτεραιότητα, πέρα από τις διεθνείς διασκέψεις και τις διακηρύξεις που δεν έχουν πρακτικό αποτέλεσμα. Ευτυχώς οι τεχνολογικές εξελίξεις επιτρέπουν υπερβάσεις, αλλάζουν τα δεδομένα, ωθούν τις δημόσιες πολιτικές σε νέους δρόμους προς όφελος της Φύσης, του Ανθρώπου και των μελλοντικών γενιών.
Σε ένα πρόσφατο άρθρο του γράφει σχετικά ο καθηγητής κ. Τάσος Γιαννίτσης «….. η οικολογική ατζέντα, με όσα ανέφερα, σημαίνει την σταδιακή αποδοχή και εμπέδωση ενός νέου αξιακού συστήματος και επιλογών που είναι πολύ μακριά από τα σημερινά. Σημαίνει, γενικότερα, τη μετάβαση από την κουλτούρα και το πρότυπο της ‘εύκολης ανάπτυξης’ που χωρίς κανένα ενδοιασμό στηρίχθηκε και από την Αριστερά προς ένα πρότυπο ‘ακριβής ανάπτυξης’. Κάτι τέτοιο, σε βάθος χρόνου σημαίνει πολλαπλές ανατροπές καθώς και αλλαγές στην πολιτική αντίληψη της Αριστεράς και στη σχέση της με διαδικασίες μετασχηματισμού και μεταρρυθμίσεων. Στη σημερινή διαμάχη ο όρος ‘επαχθές χρέος’ έχει ασκήσει μια ιδιαίτερη έλξη, αν και έπειτα από 1-2 χρόνια πάει προς τα αζήτητα. Υπάρχει πράγματι ένα επαχθές χρέος, αλλά διαφορετικό από αυτό που ψάχνουν οι εμπνευστές του. Πρόκειται για το χρέος μας απέναντι στις μελλοντικές γενεές, από την αρπαγή του περιβάλλοντος που κάναμε σε βάρος τους, προκειμένου να ωφεληθούμε εμείς και να μεταθέσουμε το λογαριασμό της δικής μας ευημερίας σε αυτές.» (http://www.metarithmisi.gr/el/readText.asp?textID=15822).
Ο άνθρωπος τώρα. Ο ανθρωπισμός, η τοποθέτηση του ανθρώπου στο επίκεντρο της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής συμπληρώνει, ταυτίζεται και δεν αντιβαίνει την έννοια της οικολογίας. Ειδικά για την Ελλάδα, ο καθηγητής Γ. Κ. Βλάχος είναι πιο σαφής και απίστευτα διδακτικός: «Το τί είμαστε, λοιπόν, προκύπτει, όπως νομίζω, από το τί οφείλουμε να είμαστε, όταν γνωρίζουμε σαφέστατα την έλλογη φύση μας και την ιστορία μας. Αλλ’ είμαστε και κάτι άλλο:είμαστε οι πολίτες μιας χώρας της οποίας το φυσικό κάλλος συναγωνίζεται τα επιτεύγματα του πνεύματος….Η ευαισθησία μας στο σημείο αυτό, θα έπρεπε να είναι επίσης αυξημένη σε σχέση μ’ εκείνη των άλλων χωρών. Εδώ, η Φύση δεν υπήρξε ποτέ απλό «περιβάλλον» προορισμένο στην εξυπηρέτηση της υλικής μόνο ευδαιμονίας. Εδώ, τα στοιχεία της Φύσεως έγιναν θεοί με ανθρώπινο πρόσωπο. Ο Απόλλων και οι Αθηνά συνεστίασαν με τη Δήμητρα, τον Πάνα και τις Δρυάδες». Συνεπώς η βιώσιμη ανάπτυξη, η συνύπαρξη του ανθρώπου με τα άλλα είδη, η βιοποικιλότητα και ο αγώνας κατά της μόλυνσης των υδάτων, του αέρα, του εδάφους κοκ, είναι θέματα δημοσίων πολιτικών, έχουν να κάνουν με νόμους, με «θέμιστας», με πολιτική βούληση.
Η κρίση που ζούμε σήμερα οδηγεί στην απομυθυποίηση πολλών παραμέτρων. Τίποτε πλέον δεν είναι δεδομένο και όλα πρέπει να επανεξετασθούν. Η βολική θέση ότι για όλα φταίνε κάποιοι πολιτικοί ή κάπιοια ξένα συνήθως κέντρα, δεν πείθει. Οι πολιτικοί έχουν την κύρια ευθύνη, αλλά δυστυχώς πολλοί από τους πολίτες δεν είναι εντελώς ανεύθυνοι. Τίθεται λοιπόν θέμα κοινωνικού μοντέλου, επιλογών, στόχων, μέσων. Η ιστορική εμπειρία απέδειξε ότι ο μοντέλο που ανθίσταται, παρά τις σημαντικές αλλοιώσεις που υπέστη λόγω της εξέλιξης της ξέφρενης παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, είναι το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο (ΕΚΜ). Αυτό λειτουργεί ακόμα με πλαίσιο, νόμους, κράτος δικαίου, δικαιώματα, πρόνοια, εμπιστοσύνη, αρχές, συναίνεση, διάλογο, ανθρωπιά. Σήμερα, το μοντέλο αυτό εξελίσσεται αρνητικά, πιέζεται, δημιουργεί ανέργους, άστεγους, νεόπτωχους, συσσίτια και κυρίως θέτει τη νεολαία στο περιθώριο. Λόγω της έκρυθμης οικονομικής κατάστασης και της κυρίαρχης αντίληψης περί άκρατης ανταγωνιστικότητας το ΕΚΜ θέτει σημαντικά διλήμματα προσαρμογής στα κράτη-μέλη και στους κύριους συντελεστές του (διοίκηση, επιχειρήσεις, συνδικάτα). Εξω όμως από το ΕΚΜ η κατάσταση είναι χειρότερη, τραγική, απάνθρωπη.
Σε σχέση με την ΕΕ θεωρώ ότι μπορούμε να φαντασθούμε ένα συμβιωτικό μοντέλο ανοιχτής και δημιουργικής κοινωνίας, με κανόνες, αρχές και σεβασμό του κράτους δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με ανοιχτή, δυναμική οικονομία αλλά και ισχυρό κοινωνικό μοντέλο, που οδηγεί στην κοινωνική συνοχή και εκφράζει μια νέα λειτουργική όσμωση του υπάρχοντος τριπτύχου κράτους-αγοράς-κοινωνίας.
Η ιστορία της Ευρώπης αποτελεί ισχυρό τροφοδότη διδαγμάτων για το μέλλον, αλλά τα κράτη-έθνη και συνακόλουθα, οι λαοί τους, είναι αυτοί που αποτελούν σήμερα τον κύριο παράγοντα ύπαρξης της ΕΕ. Χρειάζεται κατά τη γνώμη μου διαρκής επιβεβαίωση της πολιτικής βούλησης των κρατών και των λαών για από κοινού αξιοποίηση μέσων, εμπειριών, δυνατοτήτων, πολιτικών. Το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο μπορεί να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες χωρίς να χάσει την ανθρωπιά του, η Ευρώπη πρέπει πλέον να προτείνει μια νέα σύνθεση ανάμεσα στη Φύση, την Οικονομία και την Κοινωνία.
Αυτή είναι η νέα πολιτική πρόκληση, η νέα φάση της, μετά την λειψή ΟΝΕ, ενοποίησης και η Ελλάδα οφείλει να καταθέσει τις προτάσεις της. Η εμπειρία της κρίσης πρέπει να μας κάνει σοφότερους. Η συνέχιση των σημερινών πολιτικών, η αποδοχή των κυρίαρχων θέσεων περί ανταγωνιστικότητας, παραγωγικότητας κοκ χωρίς την κοινωνική διάσταση και την νέου τύπου ανάπτυξη, οδηγεί σε αναζήτηση εθνικών λύσεων, σε κοινωνική καταστροφή, στο «όλοι εναντίον όλων», στη βαρβαρότητα.
Πέρα λοιπόν από την πολτική της λιτότητας, υπάρχει μέλλον. Πέρα από τη σημερινή αμηχανία, υπάρχει προοπτική. Πέρα από την ΟΝΕ υπάρχει η Πολιτκή Ένωση της Ευρώπης, δηλαδή η κύρια κατεύθυνσή της, της αν θέλει να υπάρχει στον κόσμο που έρχεται. Ανθρωπισμός ή βαρβαρότητα αυτό είναι το σημερινό πραγματικό ευρωπαϊκό δίλημμα κι όχι τα παλαιά κομματικά, συντεχνιακά και αριστερο-δεξιά κλισέ και εξωπραγματικοί διαχωρισμοί που απαντώνται σε εθνικό και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.. Η απάντηση σε αυτό το κρίσιμο δίλημμα θα κρίνει εν τέλει και το ευρωπαϊκό πείραμα όπως αυτό εξελίχθηκε. Κι αυτό έχει μεγάλη σημασία τόσο για την Ευρώπη όσο και για τον υπόλοιπο κόσμο.
Ο Αθανάσιος Θεοδωράκης είναι πολιτικός επιστήμονας, συγγραφέας του βιβλίου «Εξαιρετικώς επείγον. Πολιτεία και δημοκρατία ανιθρωπιάς», εκδόσεις Μανιφέστο
